PANGANTUSION TU ANGKA HATA DIHABATAHON

• PODA hata ni natua-tua imasongon pangajarion manang panuturon tuangka nauli, Poda ima hata nabijaksana jala pangajaran nalambok tuangka naumposo. Poada hata naso boi sialuson manang dicounter alana godangando hata poda sian pardalanan ngolu ni angka nauntua.

• FALSAFAH ni natua-tua imasongon tudosan alai godangan doi hasil ni angka pengalaman natua-tua najolo naboi gabe poda tarlumobi tu angka naumposo.

• UMPASA ima songon pantun (Hata parjolo patorangkon hata parpudi) alai sasintongna hata pasu-pasu doi songon tangiang asa pasauton ni Amanta Debata, ai ganup namanghatahon Umpasa (pasu-pasu) ingkon tongtong do diakui dibagasan rohana na Debata do silehon pasu-pasu.

• UMPAMA ima hata tudosan hampir mirip tu Falsafah ni natua-tua.
Molo mandok Umpama unang hata (isi) ni Umpasa didok jala sebalikna molo mandok Umpasa unang ma hatani Umpama didok, asa taparrohahon ma i molo mandok Umpama manang Umpasa.

• SALIK songon sada namirip tu UMPAMA alai isina angka hata tudosan nahumurang, godang do hata sindiran manang perumpamaan dison alai ndang nagabe sitiruon. Jadi SALIK hata perumpamaan na menyindir diangka hahurangan.

• BURA Hataon disokma hata pinsang nalaho manguhumi angka sogoniroha, godanganma on pasahathon tu angka parbeguan. Hata Bura hampir mirip do tu UMPAMA alai isina berbeda, jadi dang pangajarion tu nauli hata ni Bura.

• PARUHUMAN ima hata pangajarion namarisi songon hata uhum, godanganmaon alani angka ulaon nasala. Hataon boi do gabe pangajarion laho mananda diri asa unang mangulahon nasala. Mirip do hataon tu UMPAMA alai isina marasing.

• ANDUNG Hata ni andung : Ia mula ni hata andung sian Tuan Sori Mangaraja do i. Alai ido mula ni dungdang, mula ni hata-hata, mula ni saem, parguri-guri si jonggi, parmual sitio-tio, parsagu-sagu nadua sada hundulan, parmombang napitu, nagaram di panggaraman nagurum di pangguruman, natangkas dihata-hata nasungkun di undang-undang. Raja urat ni ubi, raja tiang ni tano nasungsang parmonangan horbo paung ni portibi, natumombang tano Balige. Balige Raja, Balige marpindan-pindan, hamatean ni Niro. Mula ni andung I MINANGSIHON, ima nalaho ibana taripar lautan tu tano Batang Toru mangalului partondung laho manungkun Debata Mulajadi, ala logo ari hatihai, pitu taon lelengna di Toba nabalau.

Songon i muse di namamulung ibana nasa goar ni pulung-pulungan tu tombak, na gabe miak ni parsibasoan, suang i muse nalao ibana tu tano Mandailing, masi ate-ate ni bosi pusu-pusu ni bosi, nagabe surik ni sibaso nabolon i, ima piso solam debata dohot hujur siringis ima nataripar tu si Raja Oloan sian Sibagot Ni Pohan.Ia hata andung dipatupa dang holan dinamate, dibagas holsonirohape adong andung songon hata panolsolion. Hata andung biasana dipakke ma hata Batak Tulen(nahalus) jala songon namanjaha puisi ma diendehon hata Andung. Alai lobi sering ma tabge hataon ditingki adong namonding jala lambok ma begeon ai hera namarende do.

PODA
• Pantun hangoluan tois hamagoan.
• Seang do tarup ijuk soada langge panoloti, seang do sipaingot so adong na mangoloi.
• Unang marhandang na buruk, unang adong solotan sogot, unang marhata na juruk unang adong solsolan marsogot.
• Tinallik dulang tampak dohot aekna. Pinungka hata (ulaon) unang langlang di tagetna.
• Unang sinuan padang di ombur-ombur, unang sinuan hata nagabe humondur-hondur.
• Anduhur pidong jau sitangko jarum pidong muara, gogo sibahen na butong tua sibahen na mamora, roha unang soada.
• Aek dalan ni solu sian tur dalan ni hoda, gogo mambahen butong, tua sibahen mamora.
• Anduhur pidong toba siruba-ruba pidong harangan, halak na losok mangula jadian rapar mangan.
• Anduhur pidong toba siruba-ruba pidong harangan, halak na padot mangula ido na bosur mangan.
• Singke di ulaon sipasing di baboan, tigor hau tanggurung burju pinaboan-boan.

FALSAFAH
1. Dijolo raja sieahan, dipudi raja sipaimaon (Hormatan do natua-tua dohot angka raja).
2. Sada silompa gadong dua silompa ubi,
Sada pe namanghatahon Sudema dapotan Uli.
3. Pitu batu martindi sada do sitaon nadokdok (Unang maharaphu tu dongan).
4. Jujur do mula ni bada, bolus do mula ni dame (Unang sai jujur-jujuri salani dongan, alai bolushon ma).
5. Siboru buas siboru Bakkara, molo dung puas sae soada mara (Dame ma).
6. Sungkunon poda natua-tua, sungkunon gogo naumposo (Bertanggung-jawab).

UMPASA
1. Bintang ma narumiris tu ombun nasumorop,
Anak pe riris boru pe torop.
2. Tubu ma hariara diholang-holang ni huta, dakkanai tanggo pinarait-aithon,
Tubu ma di hamu anak na marsahala dohot boru namartua, sitongka panahit-nahiton.
3. Turtu ma ninna anduhur Tio ma ninna lote,
Hata nauli nadenggan naung dipasahat hamu
Sai unang ma muba unang mose.
4. Si titik ma si gompa, Golang golang pangarahutna,
Tung songon on pe sipanganon na tupa di jolonta on,
Sai godang ma pinasuna.
5. Jolo tinittip sanggar
Umbahen huru-huruan,
Jolo sinungkun marga
Asa binoto partuturan.
6. Napuran tano-tano
Rangging marsiranggongan,
Tung pe badanta padao-dao
Tondinta ma marsigomgoman.
7. Tubu ma halosi di dolok ni Pintu batu,
Hami do na mangulosi Debata ma na mamasu-masu
8. Sahat sahat di solu ma
Sai sahat ma tu bontean,
Nunga sahat hita mangolu
Sai sahat ma tupanggabean.

UMPAMA
o Hotang binebe-bebe, hotang nipulos-pulos
Unang hamu mandele ai godang do tudos-tudos.
o Dangka do dupang, Amak do rere
Ama do tulang, Anak do nang ibebere.
o Sinuan bulu sibahen nalas, Sinuan uhum sibahen nahoras.
o Manuk ni pealangge hotek-hotek laho marpira,
Nasirang marale-ale lobian namaten ina.
o Pago-pago taruge pauk-pauk hudali
Angka nasala pianuli, angka na denggan niulahi.

SALIK
1. Ndang taruba babi so mangallang halto.
2. Holi-holi sangkalia, tading nanioli dibahen nahinabia.
3. Jinama tus-tus tiniop pargolangan, tuk dohonon ni munsung dang tuk gamuon ni tangan.
4. Balik toho songon durung ni Pangururan, sianpudi pe toho asal haroro ni uang.
5. Sanggar rikrik angkup ni sanggar lahi, dongan marmihim jala donganna martahi-tahi.
6. Otik pe bau joring godang pe bau palia.
7. Tinompa ni pinggan paung, molo domu songon namaung-aung, ia dung sirang songon naginaung-gaung.
8. Madungdung bulung godang tu dangka ni bulu suraton, marunung namarroha molo adong uli buaton.
9. Partungkot mundi-mundi, parsoban hau halak, Parroha sibuni-buni pa ago-ago halak.
10. Ia arian martali-tali nabontar, ia borngin martali-tali narara. (ia dompak sarupa jolma ia tundal sarupa begu)

UMPAMA PINSANG-PINSANG
1. Siguris lapang ni begu.
2. Sipansur ni aek nilatong.
3. Sipultak pura-pura siusehon pargotaan.
4. Siallang indahan ni begu.
5. Siallang sian toru ni rere.
6. Dompak sarupa jolma tundal sarupa begu.
7. Binarbar simartolu langkop ni panutuan.
8. Situlluk namardai, sidilati panutuan.
9. Partiang latong, hau joring parira, partangkula nabara. (Panirisanna pe malala bagasna pe malala)
10. Sidegehon papan namungkal, sitangkup ihurni hoda pudi

BURA
1. Unggas jala andalu, bungkas jala mabalu.
2. Datu mangan saputna, raut mangan ompuna.
3. Antuk nabegu soro ulu balang.

UMPAMA APUL-APUL 1. Bagot namadung-dung tu pilo-pilo marajar, tading ma nalungun roma na jagar.
2. Porda marungrung mulakma tu songkirna, Horbo manurun mulakna tu barana, hot ma doal di sangkena, pinggan di rangkena.
3. Amani bogot bagit, amani bagot so balbalon, lungun pe nasai laonna i, tuhirasna tu joloan ni arion.
4. Sitorop ma bonana sitoropma nang rantingna, ia torop hahana toropma nang anggina.
5. Sitorop ma bonana sitoropma nang rantingna, torop ma natoropi tu toropma nasopiga.
6. Mangordang di juma tur, manabur di hauma saba, hea do mauli bulung nang pe anak sasada.
7. Malos ingkau rata riang-riang pinatapu-tapu, molo manumpak Debata di ginjang naung tungil olo jadi napu.
8. Naung pardambirbiran, gabe pardantaboan, jolma naung hagigian gabe jadi sihalomoan.
9. Loja siborok manjalahi guluan, sai mutu do rohani jolma manjalahi hangoluan.
10. Sai tiurma songon ari, sai rondangma songon bulan, sai dapot najinalahan tarida naniluluan.

PARUHUMAN
1. Dang tarbahen sasabi manaba hau, dang tarbahen tangke mangarambas.
2. Timbang ma daon ni natutu, gana daon ni torpa (daho).
3. Tiris ni hudon tu toru, tiris ni solu do tu ginjang.
4. Naolo manutung-nutung, naolo mangan sirabun, naolo manangko naolo mangan sirabun.
5. Disi pege mago disi manutu-nutu.
6. Disi banggik maneak disi asu martunggu.
7. Ndang bolas manaputi ia soadong bulung, dang bolas mangarahuti ia soadong tali.
8. Andalu sangkotan ni bonang. (manggarar ma natalu, siadapari gogo)
9. Sisoli-soli uhum, siadapari gogo.
10. Dongan sotarhilala, musu sohabiaran.

HATA NI ANDUNG .-
1. Simanjujung : Ulu
2. Sitarupon : Obuk
3. Sipareon Pinggol
4. Simalolong : Mata.
5. Silumandit : Igung.
6. Simangkudap : Pamangan.
7. Gugut : Ipon.
8. Simangido : Tangan.
9. Siubeon : Butuha.
10. Simanjojak : Pat.

Tidak ada komentar:

Posting Komentar